:

            پوسیدگی ذغالی سویا ناشی از (Tassi) Goid Macrophomina phaseolina یکی از بیماری­های مهم سویا در ایران وجهان به شمار می­رود. قارچ عامل بیماری، خاکزاد و بذر­زاد بوده که موجب خسارت کمی و کیفی محصول می­گردد. بنابراین شناسایی، گسترش و کنترل بیماری از اهمیت فراوانی در ایران برخوردار است. برای کنترل شیمیایی این بیماری به علت خاکزی بودن، محدودیت­هایی مثل مشکلات زیست محیطی و اقتصادی در استفاده از سموم وجود دارد. تعیین میزان آلودگی خاک به قارچ عامل بیماری برای مدیریت کنترل آن از اهمیت زیادی برخوردار است. در این بررسی تعداد اسکلروت­های موجود در خاک مزارع مختلف، درصد آلودگی مزارع به بیماری، تعیین نقشه پراکنش بیماری در استان مازندران، میزان آلودگی بذر، گروه­بندی جدایه­های قارچ M. phaseolina براساس محیط کلرات پتاسیم، تعیین دمای کمینه، بهینه و بیشینه رشد قارچ عامل بیماری در آزمایشگاه و تأثیر شرایط خاک در باقی ماندن میزان اسکلروت در خاک بررسی گردید. در این بررسی تعداد اسکلروت­ها در خاک حداکثر با میانگین 5/27 عدد در خاک­هایی با بافت سبک در شمال استان مازندران و حداقل با میانگین 6/14 عدد در هر گرم خاک در جنوب مازندران با خاک­هایی با بافت سنگین تعیین گردید. بیشترین درصد آلودگی مزارع سویا به بیماری پوسیدگی ذغالی در شمال استان مازندران با 28 درصد و کم­ترین آن در جنوب استان مازندران با 5/8 درصد تعیین گردید. با استفاده از محیط کلرات پتاسیم جدایه­های قارچ M. phaseolina دارای سه شکل نرمال، پرمانند و با رشد محدود بودند. دمای کمینه، بهینه و بیشینه رشد قارچ به ترتیب 10، 35 و 40 درجه سانتی گراد تعییین گردید.

کلمات کلیدی: سویا، پوسیدگی ذغالی، اسکلروت، درصد آلودگی، رشد کلنی

1- 1- تاریخچه و گیاه شناسی سویا:

این گیاه در فارسی با نام­های متفاوتی از جمله، سوژا، سویا، لوبیا روغنی، لوبیا چینی، نخود فرنگی چینی ولوبیا منچوری مشهور است. نام آن علمی Glycine max (L) و از تیره نخود (Fabaceae) می باشد که آن را به انگلیسی soybean می­نامند. سویا گیاهی است که در بهار بعنوان کشت اول و در تابستان بعنوان کشت دوم کاشته می شود . سویا دارای ریشه اصلی عمیقی بوده که می تواند تا 150 سانتی متری خاک نیز نفوذ نماید. در سویا علاوه بر ریشه اصلی، ریشه فرعی به صورت حجمی نیز وجود دارد که در صورت مساعد بودن شرایط و وجود باکتری های همزیست سویا ، ازت موجود در هوا را، در گره­های ریشه سویا تثبیت می نماید . سویا گیاهی روزکوتاه است. رنگ گلهای آن متنوع می باشد سفید ، بنفش(از جمله صورتی) و گل آذین آن، خوشه ای و دانه­های آن کلیوی یا گرد می باشند. سویا در دمای 8 تا 10 درجه ی سانتی­گراد جوانه می زند، گیاهی است خودگشن و میزان دگر گشنی در آن کمتر از 5 درصد گزارش شده است . لذا می توان از بذور برداشت شده برای کشت سال های بعد استفاده کرد. گلدهی در سویا با روزهای کوتاه تحریک می شود . وزن هزار دانه در سویا بین 80 تا 450 گرم متغیر است. اما در ارقام زراعی متداول وزن هزار دانه، بین120 تا 230 گرم می باشد. دانه که بازده اقتصادی سویا است حدود 47 درصد وزن اصلی گیاه را درزمان رسیدن تشکیل می دهد. این گیاه برای اولین بار در دشتهای شمال چین در قرن یازدهم قبل از میلاد کشت می شد و بیش از 3000 سال قدمت دارد. طی چندین هزار سال سویا در شرق آسیا جهت تغذیه و بعنوان داروی تعدادی از بیماریهای انسان و همچنین تغذیه دام به کار می رفت. امروزه حدود 30 درصد روغن گیاهی در دنیا، از سویا بدست می­آید. میزان خسارت این بیماری((M. phaseolina در کاهش محصول سویا در کشورهای آرژانتین، برزیل، کانادا، هندوستان، پاراگوئه و ایالت متحده امریکا در سال 1994 برابر با 23/1 میلیون تن (Wrather, 1995; Wrather et al., 1997) گزارش گردید. کاهش محصول بر اثر این بیماری در ایالات متحده امریکا 98/1 ، 28/0 و 49/0 میلیون تن به ترتیب در سالهای 2003، 2004 و 2005 بوده است (Wrather and Koenning, 2006). این دانه روغنی به عنوان یك محصول بومی تا آغاز این قرن كه آمریكا آن را به یك محصول تجارتی عمده تبدیل كرد در انحصار آسیا باقی ماند. سویا در سال 1882 به برزیل راه یافت. برزیل اكنون یكی از تولید كنندگان و صادر كنندگان عمده سویا در جهان است. اروپائیان هم در قرن 17 با سویا به عنوان یك غذای عجیب شرقی آشنا شدند. سویا در سال 1790 به انگلستان راه یافت و در باغ‌های نبات

ی كاشته شد. در حال حاضر آمریكا بیشترین میزان تولید انواع سویا را در اختیار دارد كه هر چند از حیث ظاهر شباهتی به هم ندارند اما از نظر ژنتیكی مشابه هستند. همچنین آمریكا بزرگ‌ترین صادركننده سویا در دنیاست و همراه با چین و برزیل بیش از 90 درصد نیاز جهان را تأمین می‌كنند(Smith and Carvil, 1997). در سال‌های 1310 و 1316، انواعی از سویا از چین و هندوچین به ایران آورده شد و مورد آزمایش قرار گرفت. همچنین طی سال‌های 1318 و 1319 انواع مختلفی سویا از آلمان وارد كشور شد و در بنگاه اصلاح نباتات کرج مورد آزمایش قرار گرفت. تمام این آزمایش­ها حاکی از عملکرد خوب تولید بود. زراعت سویا به عنوان دانه روغنی از حدود سال 1342 با وارد كردن بذر آن به ایران در مناطقی مانند مازندران آغاز شد(وب سایت وزارت کشور). استان مازندران دارای شرایط آب و هوایی مساعد برای کشت سویا در کشور بوده و هر ساله حدود 30 هزار هکتار از اراضی آن به کشت سویا اختصاص می­یابد که با توجه به متوسط عملکرد2700 کیلوگرم در هکتار، این محصول نقش مهمی را در تأمین بخشی از نیاز کشور به دانه­های روغنی تأمین می کند(رعیت پناه، 1382). کنترل بیماری پوسیدگی ذغالی در زراعت سویا از اهمیت فراوانی برخوردار است. در استان مازندران در سال 1370 در شهرستان های جویبار و کیاکلا میزان آلودگی به بیماری تا 70 درصد نیز مشاهده گردید که در اثر شدت زیاد آلودگی بعضی از مزارع قابل برداشت نبوده است در این مناطق عملکرد محصول به 900 کیلو گرم در هکتار کاهش یافته بود(رعیت پناه، 1371). بررسی های انجام شده در سال های 81-80 نشان داد که ارقام و لاین های مختلف سویا واکنش های متفاوتی نسبت به بیماری پوسیدگی ذغالی نشان دادند که منجر به معرفی دو رقم متحمل به نامهای ساری و تلار در استان مازندران گردید(رعیت پناه و همکاران1381، رعیت پناه و همکاران 1383). هم اکنون مهم‌ترین مناطق كشت سویا در ایران به ترتیب شامل استان‌های مازندران، گلستان،لرستان، آذربایجان شرقی و دشت مغان است. از نظر پراكنش جغرافیایی این محصول، بیش از 90 درصد از اراضی زیركشت سویا در استان‌های مازندران و گلستان قرار دارد. بنابراین وضعیت تناوب اراضی و به طور كلی الگوی كشت سالا‌نه در این دو استان نقش عمده‌ای در تعیین میزان سطح زیركشت سویا در سطح كشور دارد(دفترآمار و فناوری اطلاعات وزارت کشاورزی، 1387). دانه سویا به طور متوسط حاوی 18 درصد روغن و44 درصد پروتئین است كه می‌تواند مهم‌ترین ماده اولیه صنایع روغن‌كشی و تولید فرآورده‌های پروتئینی و خوراک دام باشد. در حال حاضر این دانه روغنی از نظر مجموع تولید و تجارت بین‌المللی مهم‌ترین دانه بقولا‌ت است(وب سایت وزارت کشور). جدول 1-1 و 1-2 سطح زیر کشت سویا را در عمده­ترین کشورهای تولید کننده و همچنین در ایران و استان مازندران نشان می­دهد.

بیماری های سویا:

سویا دارای بیماری‌های قارچی، باكتریایی، ویروسی و نماتدی می‌باشد كه از بیماری‌های قارچی میتوان به پوسیدگی ذغالی[1] سویا، پوسیدگی فیتوفترایی سویا، بیماری لكه ارغوانی بذر سویا، لکه قهوه­ای سویا، زنگ سویا، سفیدك(کرکی) داخلی سویا، لکه موجی سویا، بیماری گیاهچه سویا و آنتراکنوز سویا اشاره نمود. از بیماری‌های باكتریایی معمولاً سوختگی‌های باکتریایی، خشكیدگی و پژمردگی باكتریایی و از انواع بیماری‌های ویروسی می‌توان ویروس موزائیك سویا را نام برد. از بیماری­های نماتدی سویا می­توان نماتد سیست سویا((Heterodera glycines و نماتد مولد گره سویا((Meloidogyne incognita را نام برد که این عوامل بیماری­زا به ترتیب باعث ایجاد علائمی نظیر رنگ پریدگی بوته­ها، کوتاه ماندن بوته­ها، توسعه کم ریشه­ها، کاهش تعداد غده­های تثبیت کننده ازت، نکروزه وقهوه­ای شدن ریشه­ها، تشکیل گره­های نماتد در ریشه، کاهش تعداد غلاف و کاهش وزن هزار دانه می­گردد. از میان بیماری­های قارچی پوسیدگی ذغالی یكی از مهمترین بیماری‌های شایع سویا است كه سبب خسارت شدیدی به مزارع سویا شده و عملكرد را شدیداً كاهش می‌دهد.

1-2-1-پوسیدگی ذغالی(Soybean Charcoal Rot) :

عامل بیماری پوسیدگی ذغالی سویا قارچ M. Phaseolina می­باشد. در زراعت سویا اسکلروت­های رها شده از بوته­های آلوده در خاک و بذور آلوده به عامل بیماری باعث انتقال بیماری از سالی به سال دیگر می­گردند. اسکلروت­های موجود در خاک می­توانند سال­های زیادی بدون وجود میزبان در خاک زنده بمانند. شدت آلودگی زمانی که بوته ها در تنش رطوبتی یا کمبود مواد غذایی، فشردگی خاک، آلودگی به نماتدها و سایر عوامل بیماری زا باشند، به شدید ترین شکل دیده می شود. علائم بیماری در مرحله گیاهچه زمانی که شدت آلودگی در خاک زیاد باشد و در صورت کاشت بذور آلوده به عامل بیماری در شرایط خشک وگرم باعث پژمردگی و از بین رفتن بوته­ها می­گردد. در صورت وجود رطوبت و خنکی هوا قارچ عامل بیماری به صورت پنهان در بوته­ها باقی مانده ومعمولا پس از گلدهی در شرایط استرس خشکی و گرما ظاهر می شود. این بیماری در درجه اول یک بیماری ریشه و طوقه است ولی می تواند در قسمت های هوایی گیاه نیز ظاهر شود. در بافت های آلوده، ریشه اصلی وقسمت پایین ساقه نوعی تغییر رنگ متمایل به خاکستری گسترش می یابد. سرانجام علائم بیماری گرداگرد ساقه را می­گیرد وسبب زرد شدن برگ­ها، پژمردگی ومرگ بوته می شود. در این مرحله با تشکیل اسکلروتها به صورت پوششی از پودر زغال مانند در روی اندام­ها و زیر اپیدرم نمایان می شوند به همین دلیل به این بیماری پوسیدگی زغالی گفته می شود(شکل1-1).